Dziecko z ADHD w dzisiejszym świecie – Opis zjawiska

I. Słów parę o samym schorzeniu

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD – Attention Deficit Hyperactivity Disorder wg. klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) charakteryzuje się trudnościami wpływającymi na skuteczność zachowań nastawionych na wykonanie zadania. W ADHD wyróżnia się trzy grupy objawów, które wyrażają się nadmierną impulsywnością, nadmierną aktywnością ruchową oraz trudnościami z utrzymaniem uwagi.

W klasyfikacji polskiej opartej na Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych, proponowanej przez Światową Organizację Zdrowia, ADHD istnieje jako „zespół hiperkinetyczny lub zaburzenia hiperkinetyczne”

Objawy tego zespołu obserwuje się dość często w populacji dziecięcej. Uznaje się, że ADHD występuje u około 3% do 5% dzieci w wieku szkolnym (Goldman i in., 1998). Zaburzenie to najczęściej występuje u chłopców. Postać bardziej typowa dla dziewczynek charakteryzuje się nasilonymi trudnościami w koncentracji bez objawów nadruchliwości, stąd też częściej bywa bagatelizowana przez otoczenie.

Nadruchliwy i impulsywny chłopiec sprawia zwykle więcej kłopotów wychowawczych, zaś spokojna i zamyślona dziewczynka jest często pozostawiana sama sobie i bezboleśnie dla otoczenia pogrąża się w marzeniach o „niebieskich migdałach”.

II. Obraz kliniczny

Typowy obraz dziecka z ADHD to postać chłopca, którego zachowanie cechuje nadmierna aktywność ruchowa, trudności z utrzymaniem uwagi na danej, wymuszonej czynności oraz nadmierna impulsywność i niska tolerancja frustracji.

Symptomy schorzenia obserwuje się już we wczesnym dzieciństwie. Matki opisują zachowanie dzieci jako wyjątkowo trudne do zaakceptowania:

• „odkąd stanął na nogi to zaczął biegać i tak mu zostało”,
• „musiałam używać smyczy, przywiązywałam go do łóżeczka choć na chwilę, bo z niego natychmiast uciekał”,
• „mam w oczach obraz – w wózeczku malutka Kasia, a trzyletni Szymek przywiązany na smyczy do wózka; inaczej się nie dało, on po prostu biegł przed siebie nie patrząc na nic, nie dałabym inaczej rady wyjść na spacer”,
• „nie mogłam się nawet załatwić, do ubikacji brałam go z sobą, bo bałam się, ze sobie coś zrobi”,
• „nie spałam, nie jadłam, nie miałam na nic siły; on wciąż płakał, spał może godzinę i zaraz się budził”,
• „odkąd zaczął chodzić, jest cały czas w ruchu, wszystko musi zobaczyć, wszystkiego dotknąć, wszystkiego popróbować ”.

Dość często u dzieci z później rozpoznanym ADHD występują również objawy alergii, nietolerancji pokarmowej, drażliwości, mniejszego zapotrzebowania na sen, zaburzeń łaknienia. Dzieci te źle znoszą niewygody, a nadwrażliwość na bodźce słuchowe i dotykowe powoduje, że reagują szczególnie silnie na szorstkie tkaniny, szwy przy ubrankach, zakładanie czapeczki, zimno i ciepło, na nieznane głosy i hałasy, na zmianę pozycji lub po prostu na zmiany ustalonego porządku dnia.

Cechą szczególnie charakterystyczną u niektórych dzieci jest mniejsze zapotrzebowanie na sen i wydłużone okresy czuwania.

Objawy zespołu hiperkinetycznego występują więc już w okresie wczesnego dzieciństwa, jednak diagnozę ADHD stawia się najczęściej około 5-6 roku życia. Na uwadze trzeba mieć bowiem fakt, że wzmożona aktywność ruchowa jest immanentnym przejawem prawidłowo postępującego rozwoju psychoruchowego małego dziecka. Małe dziecko poznaje świat poprzez wszystkie zmysły i cechuje je wzmożona aktywność poznawcza, stąd też dzieci, które mają wysoki potencjał intelektualny we wczesnym dzieciństwie, mogą bardzo dynamicznie i żywiołowo eksplorować świat. Jednak w przypadku wątpliwości i niejasności warto zasięgnąć porady psychologa dziecięcego lub doświadczonego, znającego się na zaburzeniach behawioralnych u dzieci pediatry.

W wieku przedszkolnym lub w zerówce zachowanie dzieci z zespołem hiperkinetycznym zaczyna wyraźnie odbiegać od norm grupowych. W ich zabawach przeważa głównie element nieustającego ruchu, gonitwy, szybkiej zmiany akcji. Zabawom tym towarzyszy zwykle głośny krzyk, hałas. Dzieciom takim trudno podporządkować się zajęciom spokojnym, ograniczającym ruch, zmuszającym do skupienia uwagi na zadaniu. Paradoksalnie – codzienne, rutynowe, nudne zajęcia takie jak ubieranie się, mycie zębów, układanie zabawek przychodzi im z trudem i trwa kilkakrotnie dłużej niż u dzieci bez cech nadpobudliwości.

W sferze społecznej dziecko z ADHD w grupie przedszkolnej jest zwykle w centrum zainteresowania, gdyż dostarcza koleżankom i kolegom „atrakcji” w postaci hałaśliwego i nietuzinkowego zachowania. Jednak nawet drobne niepowodzenia, jak przegrana w zabawie, wzbudzają u takiego dziecka poważne wybuchy złości, która może prowadzić do zachowań agresywnych.

W okresie wczesnoszkolnym pojawiają się najczęściej pierwsze problemy z rozwojem społecznym – dzieci z ADHD mają duże trudności z podporządkowaniem się grupie, łatwo je zezłościć i sprowokować, czasem stają się kozłem ofiarnym. Ponieważ reagują natychmiast, bez chwili namysłu, impulsywnie, ich zachowania są wyraźnie widziane i obserwowane przez wychowawców i nauczycieli. Dzieci te nie potrafią odroczyć swoich reakcji, na przykład poczekać na moment, gdy nie będą obserwowane przez osoby dorosłe. Nie potrafią również wysiedzieć przez 45 minut w ławce, często wstają, chodzą po klasie, rozmawiają, nie są w stanie uważnie słuchać objaśnień nauczyciela. Potrzebują częstej zmiany pozycji i dużej zmienności podejmowanych działań. Lubią pracować w ruchu, wyrażać emocje bez ograniczeń, robić rzeczy niekonwencjonalne i ciekawe. Uwielbiają być w centrum zainteresowania, domagając się nieustannie uwagi nauczyciela.

Dodatkowo u znacznego odsetka dzieci z ADHD występują specyficzne trudności w uczeniu się pisania i czytania w postaci dysleksji, dysgrafii lub dysortografii.

Wiele danych wskazuje, a codzienna praktyka potwierdza te domniemania, że u dzieci z ADHD występuje zwiększone ryzyko rozwoju innych zaburzeń psychicznych. W związku ze swoją nadruchliwością, impulsywnością i kłopotami w koncentracji dzieci te napotykają na co dzień wiele przeszkód i trudności, które momentami jawią się jako nie do pokonania. Rodzi się w nich poczucie, że są mniej zdolne i nielubiane przez rówieśników. Nieustannie napominane, strofowane i negatywnie oceniane, niekiedy zupełnie się poddają i nie potrafią bez silnego wsparcia rodziny, a często również specjalistów, dalej funkcjonować.

Wczesne przewidywanie, diagnozowanie i leczenie dzieci nadpobudliwych psychoruchowo w młodszym wieku szkolnym jest konieczne, aby zapobiegać powstawaniu wtórnych zaburzeń emocjonalnych w postaci zespołów depresyjnych i lękowych, fobii, a przede wszystkim niebezpiecznej w skutkach izolacji od grupy rówieśniczej.

mgr Agata Orzeł-Żukowska

psycholog-terapeuta

Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 2 w Krakowie